راهبردهای روان شناختی حفظ قرآن (4)

ز. تكرار و مرور
 

در نظريه خبرپردازي يادگيري، (1) نظام ياد به سه مرحله اصلي حافظه حسي، حافظه كوتاه مدت و حافظه دراز مدت تقسيم شده است. ابتدا محرك هاي محيطي به وسيله گيرنده هاي حسي دريافت، و وارد حافظه حسي مي‌شوند. بعد اطلاعاتي كه به حافظه حسّي وارد شده‌اند اگر مورد دقت يا توجه قرار گيرند وارد حافظه كوتاه مدت مي‌شوند؛ سپس اطلاعات وارد شده به حافظه كوتاه مدت مربوط به اطلاعات پيشين موجود در حافظه دراز مدت رمزگرداني شده، به اين حافظه وارد مي‌شوند و جزو آموخته هاي فرد در مي‌آيند. اطلاعات به كمك سه فرايند شناختي عمده با نام هاي تكرار يا مرور، (2) بسط يا گسترش (3) و سازمان دهي (4) به حافظه دراز مدت انتقال مي‌يابند.
وقتي مطلبي از حافظه كوتاه مدت وارد حافظه دراز مدت شد، گفته مي‌شود كه آن مطلب ياد گرفته شده است.(5)
بنابر آنچه گفته شد، يكي از راه هاي انتقال اطلاعات از حافظه كوتاه مدت به حافظه دراز مدت، تكرار مطالب است. تكرار و مرور، راهبردي مؤثر در حفظ آيات قرآن به شمار مي‌رود و لازم است فردي كه در اين جهت گام بر مي‌دارد، تاكتيك هاي ذيل را براي تسهيل در يادگيري و حفظ قرآن در نظر داشته باشد:

1. مكرر خواني
 

براي حفظ كردن هر آيه از قرآن بايد آن را چندين بار و هر بار با توجه تمام به هر حرف و كلمه موجود در آن، تلاوت كرد؛ البته دفعات تكرار با توجه به قدرت حافظه هر شخص ونيز به نسبت سخت يا آسان بودن آيات فرق مي‌كند. برخي شايد با 3 بار خواندن يك آيه نه چندان طولاني آن را به خاطر بسپارند؛ ولي برخي ديگر به تمرين بيشتري نياز دارند. به طور طبيعي با چندين بار خواندن آيه، مقدار فراواني از كلمات آن در ذهن جاي مي‌گيرد؛ اما هنوز آيه مزبور به طور كامل جاي خود را در ذهن نيافته است. حال بايد آيه را بدون استفاده از قرآن و با كمك گرفتن از حافظه بخوانيد. احتمالاً در اين هنگام به اشكالاتي بر خواهيد خورد و تعدادي از كلمات و حروف را به ياد نخواهيد آورد؛ زيرا هنوز بر تمام كلمات احاطه نيافته‌ايد. در هر قسمتي كه متوقف شديد و نتوانستيد كلمه مورد نظر را در ذهن خود بيابيد، به قرآن رجوع كنيد؛ آن كلمه را بجوييد و به ذهن بسپاريد و به همين ترتيب براي بقيه آيه عمل كنيد تا بتوانيد آيه را به طور كامل وبه راحتي از حفظ بخوانيد. حال آيه را دست کم 5 بار از حفظ تلاوت کنيد تا مطمئن شويد آن را خوب به خاطر سپرده‌ايد. مهم اين است كه قادر باشيد آيه محفوظه را روان و راحت قرائت كنيد، نه با دشواري و بروز اشكالات. (6) توصيه مهم اين است كه بكوشيد هنگام مرور، آيات را تلاوت كنيد و فقط از ذهن نگذرانيد.(7)

2. بخش به بخش حفظ كردن
 

در اين روش، مقدار فراواني از اطلاعات به چند بخش تقسيم و اين بخش ها به نوبت آموخته مي‌شوند. انتقال اطلاعات به حافظه دراز مدت به كوشش فراوان نياز دارد. وقتي مقدار بسياري اطلاعات به چند بخش كوچك تر تقسيم مي‌شود و آن بخش ها به طور جداگانه آموخته مي‌شوند، انتقال آنها به حافظه دراز مدت آسان تر انجام مي‌گيرد.(8) در مورد حفظ كردن آيات متوسط يا طولاني، بايد هر چند كلمه از آيه مثلاً هر 3 يا 4 كلمه را جدا از قسمت هاي ديگر حفظ؛ سپس هر قسمت را به قسمت هاي قبل از آن وصل كرد تا آيه تمام شود؛ به طور مثال، در آيه 23 از سوره مباركه جاثيه:
( إفرآيت من اتخذ إلهه هواه...).
ابتدا قسمت اول به وسيله تكرار و همراه با دقت و تمركز كافي حفظ مي‌كنيم:
حال به قسمت بعدي مي‌رسيم:
(واضله الله علي علم...) (تكرار) تا اينكه حفظ شود.
حال قسمت اول دوم را چندين بار با يك ديگر مي‌خوانيم:
(افرايت من اتخذ إلهه هواه واضله الله علي علم) ( تكرار)
اكنون قسمت سوم: (وختم علي سمعه وقلبه...) (تكرار)
فسمت سوم را به بخش هاي قبلي وصل و تكرار مي‌كنيم.
حال قسمت چهارم:
(وجعل علي بصره غشاوه...) ( تكرار)
اين قسمت را به بخش قبل متصل و آن را تكرار مي‌كنيم.
قسمت پنجم،
(فمن يهديه من بعد الله...) ( تكرار)
حال به قسمت هاي وصل و تكرار شود.
قسمت آخر: ( افلا تذكرون) (تكرار)
حال همه آيه را مي‌توانيم به راحتي از حفظ تلاوت كنيم.(9)

3. درنگ و تمرين پراكنده
 

موضوعي كه در بحث تكرار و تمرين همشيه مورد سؤال بوده، چگونگي تمرين وتكرار حوادث است. آيا تمرين و تكرار حوادث به صورت پشت سر هم و متوالي (10) هنگاميادگيري، عملكرد حافظه و ياد آوري را افزايش مي‌دهد يا تمرين و تكرار حوادث به صورت پراكنده(11) و با فاصله (12) ياد آوري بهتري به همراه خواهد داشت؟
ملتون(13) (1970) مطالعات مهمي را در زمينه مقايسه بين تمرين پراكنده و معرينمتوالي و اهميت اثر درنگ گزارش داده است. او در يكي از آزمايش هاي خود نشان مي‌دهد كه هرچه مدت زمان ارائه براي هر كلمه طولاني تر شود، عملكرد حافظه و يادآوري بهتر مي‌شود. (14)
در تمرين پراكنده، يادگيرنده به جاي اينكه بكوشد يكباره و در يك نوبت، مقدار فراواني اطلاعات را حفظ كند، وقتش را تقسيم، و چندين بار آن اطلاعات را مرور مي‌كند. اين كار باعث مي‌شود تا از خستگي و از بين رفتن انگيزه فرد جلوگيري شود. اگر يادگيرنده چندين نوبت صرف مطالعه كند، آنچه را در نوبت قبل فراموش كرده، در نوبت بعد به سرعت مي‌آموزد؛ (15) بنابراين اگر به طور مثال روزي 2 ساعت براي حفظ قرآن وقت صرف كرده‌ايد، اين 2 ساعت به هم پيوسته و يكباره نباشد؛ بلكه آن را به 3 وقت 40 دقيقه‌اي و يا به 2 زمان 60 دقيقه‌اي با فاصله زماني مناسب بين آنها تقسيم كنيد.(16)

4. مكرّر شنيدن
 

گاهي اوقات انسان توانايي بهره گيري مناسب و مستقيم از حافظه را براي مرور آيات ندارد. اينجا براي اينكه هم از وقت موجود استفاده شود و هم ذهن فشار بسياري را متحمل نشود، بسيار مناسب است كه از نوار ترتيل قرآن استفاده كنيد به اين صورت كه نوار آيات مورد نظر را كه به روش ترتيل تلاوت شده به دقت گوش دهيد و آنها را همزمان با قرائت قاري از ذهن بگذرانيد. بديهي است كه موارد اشتباه به وسيله نوار در همان لحظه برطرف مي‌شود. به طور تجربي مي‌توان ادعا كرد كه اين كار فشار كمتري را بر نيروي حافظه انسان وارد مي‌سازد؛ ولي روش مرور از طريق گوش دادن به صورت شيوه اصلي توصيه نمي‌شود؛ زيرا:
اولاً، با اين كار، قوه حافظه، تنبل و ضعيف مي‌شود؛
ثانياً، خيلي ديرتر به نتيجه مطلوب مي‌توان رسيد؛
ثالثاً، محفوظات استحكام چنداني نخواهند داشت.
ضمناً در صورت استفاده از نوار بكوشيد از نوارهاي ترتيل كُند كه داراي سرعت كمتري در مقايسه با ترتيل معمول است استفاده كنيد.(17)

5. تكرار بيشتر آيات مشابه
 

آيات بسياري را مي‌توان سراغ گرفت كه با هم شباهت دارند با عين همند؛ براي مثال، آيه 58 بقره با آيات 161 آل عمران، 5 انعام، 6 شعراء، 10 نمل، و 31 قصص همانند است و آيه 89 سوره آل عمران همان آيه 5 سوره نور است. حال توصيه مي‌شود كه در حفظ اين گونه آيات كوشش و تكرار بيشتري كنيد. اگر آيه هاي غير همانند براي حفظ بايد ده مرتبه تكرار شوند، اين آيات را لازم است بيست مرتبه تكرار كرد تا خوب در ذهن جاي گيرند. اين همانندي، در پايان بعضي از آيات نيز وجود دارد؛ مثل ( إن الله كان غفوراً رحيماّ) و (كان الله غفوراً رحيماّ)، يا (إن الله كان عليماّ حكيماّ) و (والله عليمّ حكيمّ). (18)

6. پرآموزي (19)
 

پرآموزي جلو تداخل در يادگيري را مي‌گيرد. پرآموزي يعني تكرار مطالب و يادگيري تا حد اشباع. براي اين منظور، پس از آنكه يادگيرنده به حد دلخواه به يادگيري يا عملكرد دست يافت، باز هم براي مدتي بيشتر به تمرين و تكرار ادامه مي‌دهد. زماني گفته مي‌شود كه مهارتي به حد پرآموزي آموخته شده است كه تمرين اضافي ديگر نتواند آن را بهبود بخشد. (20)
توصيه بسيار مهم ما اين است كه آيه‌اي را به صورت كاملاً متقن و مستحكم حفظ نكرده‌ايد، هيچ گاه سراغ آيه بعدي نرويد. عدم رعايت اين نكته حتماً مشكلاتي را ايجاد خواهد كرد. (21)

پي نوشت ها :
 

* دانشجوي دكتري روان شناسي تربيتي مؤسسه آموزشي وپژوهشي امام خميني قدس سره.
1.information processing .
2. rehearsal.
3. elaboration
4. Organization
5.علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 320.
6. شهريار پرهيزكار، چگونه قرآن را حفظ كنيم؟، ص 41و 42.
7. همان، ص 47.
8. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 491.
9. شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن را حفظ كنيم؟، ص 43و 44.
10. massed practice .
11. distributed practice.
12. Spaced practice.
13.Melton
14. رضا كُرمي نوري، روان شناسي حافظه و يادگيري: با رويكردي شناختي، ص 71و 72.
15. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 491.
16. شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن را حفظ كنيم؟، ص 38.
17. همان، ص 49و 50.
18. محمد مهدي رضايي، چند تذكر درباره حفظ قرآن كريم، ص 56.
19. همان.
20. overlearning.
21. شهريار پرهيز'ار، چگونه قرآن را حفظ كنيم، ص 42.
 

منبع:اسلام و پژوهش هاي تريبيتي ش 3

/ج